Akceleratorowe źródła promieniowania elektromagnetycznego takie jak synchrotrony czy lasery na swobodnych elektronach (ang. Free Electron Laser/FEL), to urządzenia badawcze wytwarzające wiązki światła, które można przestrajać w szerokim zakresie częstotliwości. Ponad to w FEL możliwe jest wytworzenie ultrakrótkich impulsów promieniowania. To pozwala na badanie dynamiki np. początkowych faz reakcji chemicznych.
XFEL (Europejski Laser na Swobodnych Elektronach) – obecnie najsilniejsze źródło promieniowania rentgenowskiego wybudowane w Hamburgu w Niemczech, nieopodal ośrodka naukowego DESY (a częściowo – na jego terenie). Oferuje jasność miliard razy większą niż konwencjonalne źródła promieniowania rentgenowskiego, impulsy powstają 27000 razy na sekundę. Jest to największa inwestycja tego typu na świecie. W dużej mierze projekt budowy został zrealizowany za pomocą wkładów niepieniężnych wniesionych przez udziałowców i wspólników, pochodzących z 12 krajów europejskich w tym Polski. Polskim udziałowcem spółki jest NCBJ. Całkowity koszt budowy wyniósł ponad miliard euro. Obecnie trwają prace nad budową stacji pomiarowych.
Z myślą o rodakach powstało Krajowe Konsorcjum naukowo- przemysłowe xfel-polska zrzeszające obecnych i potencjalnych użytkowników źródła europejskiego XFEL. Kontakt z koordynatorem konsorcjum można uzyskać pod adresem: xfel-polska@ifpan.edu.pl
Projekt PolFEL – Polski Laser na Swobodnych Elektronach – to z kolei unikatowe przedsięwzięcie budowy na terenie NCBJ, lasera FEL wraz z infrastrukturą naukową. Projekt ma wiele nowatorskich aspektów m.in. będzie to pierwszy w europie FEL działający w tzw. modzie fali ciągłej, z zakresem promieniowania od teraherców poprzez podczerwień aż do nadfioletu. Ten zakres pozwoli m.in. na badania biologii życia oraz analizę skomplikowanych związków chemicznych. Projekt został wybrany do realizacji jako jedna z inwestycji stworzonej w Ministerstwie Nauki Polskiej, Mapy Drogowej Infrastruktury Badawczej (PMDIB). Przedsięwzięcie jest realizowane przez 8-podmiotowe konsorcjum jednostek naukowych i uczelni, którego liderem jest NCBJ. W skład konsorcjum wchodzą także Politechnika Warszawska, Politechnika Łódzka, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Zielonogórski, Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Jagielloński, Wojskowa Akademia Techniczna. W projekcie udział biorą również przedsiębiorstwa (niebędące członkami konsorcjum lecz wnoszące do niego wkład): Kubara Lamina SA, RI Research Instruments GmbH.
Projekt jest współfinansowany ze środków unijnych, w kwocie dofinansowania ponad 119 mln zł.
